Mehmet Hilmi Ziya Ülken, Türk düşünce yaşamında ve Türkiye'de bir felsefe geleneğinin oluşmasında büyük etkisi olmuş bir filozof ve sosyologdur.

Hilmi Ziya Ülken, 3 Ekim 1901 tarihinde İstanbul'da doğmuştur. Babası kimyager Mehmet Ziyaettin Ülken, annesi Müşfika Ülken'dir. İlkokulu Tefeyyüz İdadisi'nde, Orta ve lise eğitimini ise günümüzde İstanbul Erkek Lisesi (İEL) olarak bilinen İstanbul Sultanisî’nde tamamladı. 1918 yılında Mülkiye Mektebi'ne girerek 1921 yılında mezun oldu.

Hilmi Ziya Ülken, 1921 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinde Coğrafya asistanı oldu. 1924 yılına kadar bu asistanlığı ve Edebiyat Fakültesi kütüphane memurluğunu yaptı. Felsefe bölümünden ise âhlak, sosyoloji, felsefe tarihi sertifikaları aldı. 1924 yılında Bursa Lisesi Coğrafya öğrtmenliğine, 1925 yılında da Ankara Lisesi Felsefe ve İçtimaiyat ve Ankara Muallim Mektebi Tarih ve Coğrafya muallimliğine tayin edildi. 1925-1926 senelerinde bu vazifeleri kısmen muhafaza etmekle beraber Maarif Vekaleti istatistik müdürlüğü ve daha sonra Talim Terbiye Heyeti mütercimliği yaptı.

Gençlik yıllarında ateşli bir Anadoluculuk taraftarı olan Hilmi Ziya Ülken, 1919’da Reşat Kayı ile Anadolu Dergisi’ni çıkardı.1923 yılında «Mihrab» ve «Anadolu» dergilerini bir grup arkadaşıyla beraber çıkardı. 1927 yılında bir grup öğretmen arkadaşıyla, «Felsefe ve İçtimaiyat Derneği» ni kurup, «Felsefe ve İçtimaiyat Dergisi» ni çıkarmışlar. 1938-43 arasında «İnsan» dergisini, 1960 yılına kadar «Sosyoloji Dergisi» adlı bir yıllığı çıkarmıştır.

1926 yılı sonunda İstanbul’a tekrar dönen Hilmi Ziya Ülken, Çapa Kız Öğretmen Okulu’nda tarih ve psikoloji, İstanbul Erkek Lisesi’nde ise felsefe dersleri verdi.

1933 yılına kadar İstanbul Erkek Öğretmen Okulu ile 1930-1934 seneleri arasında Galatasaray Lisesi ve Kabataş lisesinde felsefe öğretmenliği yaptı. Yıl içinde reforme edilen İstanbul Üniversitesi’ne Mustafa Kemal ATATÜRK tarafından Türk medeniyeti doçenti olarak atandı. Bu konuda araştırmalar yapmak üzere 1933 yılında Almanya’ya Berlin Üniversitesi Devlet Kütüphanesi’ne gönderildi. İstanbul’a dönüşü sonrasında üniversitede felsefe ve sosyoloji dersleri verdi ve bunu 1941’e kadar sürdürdü.

1933 senesinde Üniversite ıslahatında Edebiyat Fakültesi Felsefe doçentliğine tayin edildi. 1936-37 senesinde Felsefe doçentliği agregasyon imtihanını geçirdi.

Hilmi Ziya Ülken 1941 yılında profesör olduktan sonra 1944 yılında kürsü haline getirilen sosyoloji bölümümün başkanlığına getirildi. Ayrıca İstanbul Teknik Üniversitesi’nde 1948 yılına kadar sanat tarihi dersleri verdi. Bu tarihten sonra İstanbul Üniversitesi’nde Felsefe Grubu’nda mantık ve sosyoloji kürsülerinde değerler teorisi dersleri verdi, İslâm felsefesi derslerine de devam ediyordu.

1949 yılında Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi kurucular kurulunda yer almıştır. 1956 yılında İlahiyat fakültesinde ek görev çerçevesi içinde Umumu Felsefe Professörlüğüne tayin edilmiştir. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’nde sistematik felsefe kürsüsün açık olduğu için buraya davet edildi ve ek dersler verdi. 1959 yılında Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi'nde dekan olmuş; aynı yıl içinde istifa etmiştir.

Institut International de Sociologie'nin (Uluslararası Sosyoloji Kurumu) 1950'de yaptığı Roma Kongresi'ne beş tebliğ ile katılmış. Aynı yıl kurumun genel sekreterliğine seçilmiştir. 15. Milletlerarası Kongresi'ni 1952 yılında İstanbul'da yapılmasını sağlamış. Sosyoloji Kurumu üyelerinin memleketlerinde Milli Sosyoloji Dernekleri kurmasını karara bağlamış; bundan haraketle Ülken 1952 yılında Türk Sosyoloji Derneği'ni kurmuştur.

1961 yılında Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi'nde professör olarak görev almıştır. 18 Ağustos 1962 tarihinde İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nden istifa ederek Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi kadrosuna geçmiştir.

1957 yılında ordinaryüs profesörlüğe yükseltildi. 27 Mayıs 1960 Darbesi sonrasında 147’ler listesinde adı geçti ve İstanbul’daki dersleri elinden alındı. 5 Haziran 1974’te İstanbul’da vefat edene kadar ders vermeye Ankara’da devam etti.

Hilmi Ziya Ülken, İngilizce, Almanca ve Fransızca bilmekteydi. Şiirle ilgilendi. Resimler çizdi. 1918-1920’lerde kara kalem; 1940-1945 yılları arasında yağlı boya ve 1967-1970 yıllarında kompozisyon çalışmaları yaptı. Hat sanatıyla uğraştı ve müzik bilgisi son derece genişti.

Hilmi Ziya Ülken, 5 Haziran 1974 tarihinde İstanbul’da 73 yaşında ölmüştür.

Kitapları :
1928 - Umumi Ruhiyat
1931 - Umumi İçtimaiyat
1931 - Aşk Ahlakı
1933 - 1934 - Türk Tefekkürü Tarihi
1933 - İnsanî Vatanperverlik
1935 - Türk Filozofları Antolojisi
1935 - Türk Mistisizmini Tedkike Giriş ( )
1935 - Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü
1941 - İçtimai Doktrinler Tarihi
1942 - Ziya Gökalp
1943 - Dini Sosyoloji
1943 - Şeytanla Konuşmalar
1944 - Yahudi Meselesi
1946 - İslam Düşüncesi
1946 - Ahlak
1948 - Millet ve Tarih Şuuru
1953 - Sosyolojinin Problemleri
1957 - Veraset ve Cemiyet
1958 - Tarihî Maddeciliğe Reddiye
1965 - Bilgi ve Değer
1966 - Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi
1967 - İslâm Felsefesi: Kaynakları ve Tesirleri: Eski Yunandan Çağdaş Düşünceye Doğru
1968 - Eğitim Felsefesi
1969 - İslam Felsefesi
1969 - Varlık ve Oluş
1970 - Sosyoloji Sözlüğü
1972 - Toplum Yapısı ve Soya Çekme (Veraset ve Cemiyet’in değişik baskısı, İstanbul)
1972 - Genel Felsefe Dersleri

Roman :
1941 - Posta
1942 - Yarım Adam


Kaynak:Biyografiler.com